De wondere wereld van feromonen

Feromoonval preimot

De tijd komt er weer aan dat we massaal feromoonvallen uithangen tegen fruitmot, pruimenmot, trosrups, buxusmot, kersenvlieg enzovoort…! Voor mij een goed moment om je meer inkijk te geven in deze wondere wereld want feromonen regelen het leven van vele insecten en dieren en zelfs planten.

In de feromoonvallen wordt het seksferomoon gebruikt maar er zijn veel andere feromonen die insecten produceren, allen met een specifieke functie.

Mier, bladluis en vervellingshuidjes

Wat zijn feromonen?

We kennen allemaal hormonen; ze worden in ons lichaam uitgescheiden en hebben een invloed op ons lichaam en ons gedrag. Wel, feromonen zijn eigenlijk zoals hormonen. Het verschil is dat feromonen buiten het lichaam worden afgescheiden en opgepikt door individuen van dezelfde soort.

Dankzij de feromonen kunnen insecten, motten, vlinders en zoogdieren met elkaar communiceren. Insecten dragen informatie aan elkaar over via deze chemische verbindingen. De feromonen regelen voor een groot stuk het gedrag van insecten, hun samenwerking of hun ontwikkelingsproces.

Een mooi voorbeeld is een honingbijenvolk. Ze hebben een enorm uitgebreid communicatiesysteem op basis van feromonen dat zorgt voor de samenwerking en balans in de nest.

Feromonen versus kairomonen en synomonen

Feromonen die worden uitgescheiden zijn uiteraard beschikbaar voor alle organismen die in de omgeving aanwezig zijn. Zo kunnen predatoren (natuurlijke vijanden) de stofjes oppikken en gebruiken om het insect dat het feromoon uitscheidt, op te sporen.

In dit geval spreken we niet van een feromoon alhoewel dit aan de basis ligt van het gedrag maar van een kairomoon. Hiermee bedoelt men een chemische stof die informatie overdraagt tussen niet-soortgenoten ten voordele van de ontvanger van de stof en ten nadele van de zender.

Feromonen die uitgescheiden worden door bladluizen om hun soortgenoten te alarmeren voor gevaar hebben ook een werking op de mieren. Als mieren dit alarmsignaal opvangen, schieten ze de bladluizen ter hulp en verjagen of doden ze de predatoren. Dit fenomeen kennen we zeer goed bij de bestrijding van bladluizen met larven van lieveheersbeestjes of gaasvlieglarfjes waar de mieren deze bij introductie lastig vallen.

In dit geval werkt het alarmferomoon als synomoon. De chemische stof draagt informatie over tussen niet-soortgenoten waarbij beiden voordeel hiervan ondervinden. In dit geval de bladluizen en mieren.

Meest bekende feromonen in insecten

Alarmferomonen

Sommige insecten geven een vluchtige stof (feromoon) af als ze worden aangevallen door een natuurlijke vijand. Dit zien we onder andere bij bladluizen zoals hierboven beschreven. Bladluizen die worden aangevallen door parasiterende sluipwespen of andere predatoren geven een alarmferomoon vrij waardoor andere bladluizen zich laten vallen. Anderzijds zijn er natuurlijke vijanden die juist van dit feromoon gebruik maken om hun prooi te vinden en mieren die dit feromoon interpreteren als ‘help de bladluizen’.

Een ander mooi voorbeeld zien we bij mieren. Als mieren verstoord worden, zenden ze alarmferomonen uit. Een hoge concentratie van het alarmferomoon zorgt ervoor dat de mieren in het wilde weg gaan rondrennen terwijl ze de verstoring trachten op te lossen. Je merkt dit bijvoorbeeld als je een mierenlokdoosje in de omgeving van een mierenkolonie zet. Als de noodsituatie voorbij is, komen geen alarmferomonen meer vrij en gaan de mieren terug rustig worden en hun vroegere werkzaamheden voortzetten.

Als een bij steekt, komt tegelijk het alarmferomoon vrij dat geproduceerd wordt door een kliertje vlakbij de angel. Het geursignaal stimuleert andere werksters om ook te steken.

Alarmferomonen bestaan ook in planten: bepaalde grassen zenden alarmferomonen uit wanneer ze worden begraasd, wat leidt tot de productie van tannine in naburige planten. Deze tannines maken de planten minder smakelijk voor de herbivoor. Hetzelfde zie je ook bij bomen die alarmstoffen uitzenden als ze worden aangevallen door rupsen.

Spoorvolgferomonen

Spoorvolgferomonen

Deze feromonen komen veel voor bij sociale insecten zoals mieren en termieten. Ze markeren de weg tussen nest en voedselbron. Hierdoor vinden andere mieren de weg naar het voedsel zonder tijd en energie te verliezen. Het spoorvolgferomoon wordt vernieuwd zolang de voedselbron aanwezig is. Slinkt het voedsel, stopt men met het maken van spoorvolgferomonen zodat er geen verwarring komt tussen oude paden en nieuwe

Aggregatieferomoon

Veel insecten gebruiken dit feromoon om groepen te vormen met soortgenoten op bepaalde plaatsen. In tegenstelling tot het seksferomoon dat op één geslacht werkt, zorgen aggregatieferomonen voor groepsvorming door beide geslachten aan te trekken. Door de samenscholing vergroot de kans op voortplanting. Toch heeft het aggregatieferomoon meerdere doelen dan het seksferomoon.

Sommige bladluizen kunnen aggregatieferomonen produceren als ze een waardplant hebben gevonden met een lage bladluisdichtheid. Zo zijn ze verzekerd van voldoende voedsel maar door te koloniseren versterken ze zichzelf tevens tegen natuurlijke vijanden.

Ook bastkevers maken gebruik van het aggregatieferomoon om zich te verzamelen op geschikte voedsel- en voortplantingsplaatsen.

Bijen aggregatieferomoon

Het feit dat koninginnen van honingbijen hun leven lang omringd worden door werkbijen heeft alles met aggregatieferomonen te maken. Dit heeft een enorm effect op het bijenvolk:

  • het remt de ontwikkeling van eierstokken bij de werkbijen
  • het trekt de darren aan tijdens het broedseizoen en houdt de zwermtros bij elkaar
  • het belemmert de werksters om koninginnencellen te bouwen en nieuwe koninginnen groot te brengen.

Dispersieferomonen

Deze feromonen worden afgescheiden als er overbevolking dreigt te ontstaan. Ze vermijden grote dichtheden van soortgenoten en daarmee onderlinge concurrentie. Insecten verspreiden zich dan andere planten en over een ruimer gebied.

Eilegremmende (epideictische) feromonen

Deze feromonen markeren de plekken waar de vrouwelijke insecten hun eitjes hebben afgelegd zodat andere soortgenoten elders eitjes gaan leggen.

Dit fenomeen werd onderzocht bij het groot koolwitje. Doordat het vrouwtje bij de eiafleg het feromoon afscheidt, worden niet teveel eitjes van één soort vlinder op dezelfde plant gelegd en is er voldoende blad voor de jonge rupsen.

Hetzelfde gebeurt bij de kersenvlieg en olijfvlieg waardoor andere soortgenoten geen eitjes meer leggen in dezelfde vrucht.

Bijenkoninginnen produceren eimarkeringsferomonen. Dit feromoon zorgt ervoor dat de werksters het verschil weten tussen eitjes afgelegd door de koningin of door werksters. De meeste eieren die door werksters worden afgelegd worden daardoor uit de raten verwijderd.

Territoriumferomonen

Enkele soorten insecten gebruiken feromonen om territoria rond nesten te markeren die als schuilplaats dienen. Ons meer bekend is het gedrag van katten en honden die via feromonen in hun urine hun territorium afbakenen. Wilde zoogdieren zoals herten, reeën en wolven doen dit ook.

Het gedrag dat geregeld wordt door feromonen, is bij zoogdieren en reptielen moeilijker te begrijpen dan bij insecten. Zoogdieren en reptielen nemen feromonen waar via een orgaan in hun neus (het vomeronasaal orgaan) dat in verbinding staat met de hypothalamus in de hersenen.

Seksferomoon

Seksferomonen bij insecten

Insecten zoals vlinders, motten en mieren maar ook bijen en wespen geven seksferomonen vrij om een partner aan te trekken. Het zijn de wijfjes- klaar om te paren - die het feromoon afscheiden. De mannetjes kunnen dit vanop een grote afstand detecteren.

Ook mannelijke insecten kunnen seksferomonen afgeven. Zo werd gevonden dat feromonen bij een bepaalde wespensoort ervoor zorgen dat het seksueel gedrag van andere mannetjes wordt onderdrukt zodat ze het monopolie verwerven. Bij bijen zorgen de darrenferomonen voor de vorming van darrenwokken waarin de paringen met de koninginnen gebeuren.

Het meest onderzocht zijn de seksferomonen die motten en vlinders afscheiden. Vele seksferomonen zijn ondertussen synthetisch nagemaakt en worden gebruikt in bestrijdingstechnieken. Hierover lees je onderaan in het artikel meer.

Wil je al weten welke feromonen en feromoonvallen Biogrowi aanbiedt? Kwaliteitsvolle feromonen en feromoonvallen.

Hoe verspreiden feromonen zich bij insecten?

De insecten geven de feromonen af via huidklieren, die verspreid over het insectenlichaam voorkomen. Bij vrouwelijke vlinders bevinden de klieren zich op het achterlijf. De vrouwelijke mot gaat in een opmerkelijke positie staan om het feromoon te verspreiden met name met gestrekte poten en deels opgeheven vleugels. Bij mannelijke vlinders situeren de kliertjes zich op de vleugels en poten.

De frequentie en hoeveelheid die uitgezonden wordt, is specifiek naargelang de soort.

De samenstelling van het feromoonboeket is verschillend naargelang het insect en bovendien verschillend naargelang het soort feromoon. Een alarmferomoon bij bijen heeft dus een totaal andere samenstelling dan een seksferomoon.

Uit onderzoek blijkt dat soms de componenten van het feromoon dezelfde kunnen zijn maar de verhouding tussen de componenten totaal verschillend en cruciaal. De componenten in de juiste verhouding bepalen dus het feromoonboeket.

Om het feromoon waar te nemen, beschikken de vrouwtjes en mannetjes over reukhaartjes op de antennes. Men richt zich bij het zoeken op de geurpluim van de hoofdcomponent. Als ze kort bij elkaar gekomen zijn, bepalen de nevencomponenten of de bevruchting plaats vindt.

Kersenvliegval

Bestrijdingstechnieken met feromonen

De signalerings- en beheersmethode

Deze toepassing vond zijn oorsprong in de professionele fruitteelt en passen we nu toe voor de hobbymarkt. De feromoonvallen bevatten het vrouwelijk seksferomoon van een welbepaalde mot en vangen de mannetjes van die soort weg.

We hebben met deze techniek 30 jaar ervaring opgebouwd. Meer lezen over onze ervaring met feromoonvallen en handige tips en tricks.

VerwarringstechniekDe dispensers worden tegenwoordig vaak vervangen door geurdraadjes

Verwarringstechniek

Met deze techniek worden seksferomonen in de vorm van geurdraadjes opgehangen waardoor de mannetjes door de overvloed aan feromoon gedesoriënteerd geraken. Het aantal geurdraadjes varieert tussen 400 en 1000 per ha. De wind mengt de natuurlijke en kunstmatige feromonen door elkaar. De mannetjes richten zich steeds op het sterkste geurspoor en geraken in de war. Bovendien treedt er adaptatie en nadien zelfs gewenning op door de hoeveelheid feromonen. Het waarnemingsvermogen van de mannetjes wordt dan afgestompt waardoor de prikkels niet meer naar het centraal zenuwstelsel worden geleid.

Deze methode werkt niet als er teveel schadelijke motten aanwezig zijn. Bij hoge populaties vinden ze elkaar op zicht en spelen ook andere geurstoffen een rol.

Momenteel wordt het in de professionele fruitteelt toegepast voor diverse schadelijke motten en bladrollers met als doel het insecticidegebruik met een aantal bespuitingen te verminderen en het milieu op die manier minder te belasten.

De laatste nieuwe trend in de professionele fruitteelt is het werken met puffers. Deze puffers bevinden zich in kastjes en verspreiden automatisch vanaf een ingestelde datum feromonen in de lucht. Het grote voordeel: 2 tot 3 puffers per ha in plaats van veel geurdraadjes bespaart de fruitboer veel werk.

Lure&Kill techniek

Het seksferomoon wordt gecombineerd met een dodelijk insecticide. Door het feromoon worden de insecten gelokt. Men brengt dus het insect naar het insecticide in plaats van het insecticide naar de insecten. Het insect moet fysiek in aanraking komen met de formulering. Het grote voordeel is dat er minder insecticiden moeten gebruikt worden en dat de neveneffecten op nuttige insecten beperkt blijven.

Voor veel schadelijke insecten in veel sectoren zijn wereldwijd geschikte lure&kill technieken gevonden.

Techniek op basis van aggregatieferomoon

Thripher is een product dat gebaseerd is op het aggregatieferomoon van de Californische trips. De feromooncapsule die het aggregatieferomoon langzaam vrijgeeft, trekt zowel mannelijke als vrouwelijke volwassen tripsen aan. Door deze op een vangplaat te bevestigen, worden de insecten weggevangen. Deze bestrijdingstechniek is soortspecifiek en vangt enkel de Californische trips weg.

Spuiten met feromonen

Men ontdekte in Amerika dat ook plantenetende aaltjes in de bodem communiceren via feromonen. Hiervoor hebben deze millimeter kleine beestjes een soort antenne met receptoren op hun kop. Planten die aangevallen worden door de aaltjes, herkennen die feromonen en gaan hun afweersysteem activeren.

In 2015 onderzocht men of deze feromonen van aaltjes een alternatief zouden kunnen vormen voor pesticiden. En inderdaad, het bleek dat gewassen die werden ingespoten met deze feromonen beter bestand waren tegen schimmels en bacteriën dan onbehandelde planten. Verder onderzoek is nog nodig, ook om te kijken in hoeverre het besproeien met feromonen gevolgen heeft op het ecosysteem.

Alles weten over aaltjes?